Səlminə Abbasova ,
Azərbaycan Texnologiya Universiteti ictimai elmlər və multikulturalizm kafedrasının baş müəllimi
1992-ci ilin fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan Silahlı Qüvvələri və onlara dəstək verən digər erməni silahlı qüvvələri tərəfindən həyata keçirilən Xocalı faciəsi, Azərbaycan tarixinin ən dəhşətli və yaddaqalan hadisələrindəndir. Bu faciənin yalnız ümumi məlumatlarını deyil, həm də onun az məlum aspektlərini araşdırmaq, onun əsrlik siyasi və humanitar təsirlərini daha dərindən başa düşmək önəmlidir.
Xocalı faciəsi bir çoxları tərəfindən yalnız Ermənistanın azərbaycanlı mülki əhaliyə qarşı törətdiyi bir cinayət olaraq təqdim olunur, amma bu faciənin siyasi təzyiqlər, daxili və beynəlxalq güclərin təsiri, həmçinin erməni tərəfinin sülh danışıqlarını pozmağa yönəlmiş məqsədli bir hərbi əməliyyat kimi tərtib edildiyi dəqiq şəkildə təhlil edilməlidir.
Faciə planlaşdırılarkən, Xocalının strateji əhəmiyyəti nəzərə alınmışdı. Xocalı, Qarabağ müharibəsi zamanı əsas kommunikasiyaların kəsilməsi və Laçın dəhlizinə nəzarət üçün mühüm bir nöqtə idi. Bu nöqtənin işğalı, Ermənistanın “Könüllü ertələmə planı” çərçivəsində böyük bir ərazinin işğalına hazırlıq məqsədi daşıyırdı.
Erməni hərbi qüvvələri, bu əməliyyatın təkrarlanması və nəticədə işğal olunacaq ərazilərdə Azərbaycan əhalisinin məhv edilməsini məqsəd qoymuşdular. Xocalı, həm də Ermənistanın beynəlxalq aləmdə özünü daha güclü göstərmək istədiyi dövrdə, kütləvi media tərəfindən “müdafiə olunan” Azərbaycan əhalisinin yox edilməsi məqsədi güdülürdü.
Xocalı faciəsində yalnız fiziki yox edilmə ilə məhdudlaşan bir cinayət olmadı, həm də psixoloji zorakılıq hadisələri baş verdi. Xocalının sakinləri yaşadıqları dəhşətli anları bir çox hallarda sonrakı həyatlarında da unutmağa çalışdılar, lakin həmin gecənin xatirələri bir ömür boyu onların şüurunda yaşamağa davam etdi və edir. Bir çox xocalılı, faciədən sonra psixoloji təzyiqlərdən əziyyət çəkərək, psixoloji travmaların nəticəsi olaraq bir neçə dəfə intihar etməyə cəhd etdilər.
Xocalıda sağ qalanların çoxu, o zaman kütləvi təxliyə əsnasında şəxsi əşyalarını və digər insanlarla əlaqələrini itirərək, yeni bir həyat qurmağa çətinlik çəkdilər. Bir çoxları, həmin gecə yaşadıqları travmaları yalnız illər sonra, elmi psixologiya üzrə təhsil aldıqdan sonra başa düşə bildilər.
Xocalı faciəsinin beynəlxalq səviyyədə qəbul edilməsi prosesi də son dərəcə mürəkkəb olmuşdur. Bir tərəfdən, Azərbaycan hökuməti faciənin soyqırım olaraq tanınması üçün çox ciddi diplomatik fəaliyyətlər göstərmişdir. Ancaq bu prosesdə əsas maneələrdən biri, erməni tərəfinin beynəlxalq ictimaiyyətlə güclü əlaqələri və bir çox böyük dövlətlərlə sülh danışıqları aparması olmuşdur. Hətta bəzi beynəlxalq təşkilatlar, xüsusilə BMT və Avropa Şurası, bu məsələyə etinasız yanaşmışdır.
Lakin, zaman keçdikcə, bir sıra ölkələr Xocalı faciəsini tanımağa başladılar. Hər il fevralın 26-sı, Xocalı soyqırımının ildönümündə, dünyanın müxtəlif yerlərində anım tədbirləri keçirilir. Bu anma tədbirləri həm də dünya miqyasında erməni işğalı və təcavüzünün ciddi şəkildə ifşa edilməsinə yönəlmiş bir addım olmuşdur.
Xocalı faciəsinin Azərbaycan cəmiyyətinə təsiri yalnız dövrün müharibə şəraiti ilə məhdudlaşmadı. Faciə, münaqişənin gedişatını dəyişdi və Azərbaycan xalqının milli kimliyinin daha da güclənməsinə səbəb oldu. Xocalı hadisəsi, həm də Azərbaycanın milli həsrətini, ərazi bütövlüyünə olan əzmini simvolizə etdi.
Faciə, eyni zamanda, Azərbaycanın bir çox kəndində və şəhərlərində mühacirətlə nəticələndi. Xocalıdan qaçan əhalinin başqa bölgələrə, xüsusilə Bakı, Gəncə və Sumqayıt şəhərlərinə sığınması, həmin bölgələrdə sosial təzyiqləri artırdı və iqtisadi vəziyyəti çətinləşdirdi. Bu vəziyyət, həm də müharibənin həm qurbanı, həm də qalibi olan Azərbaycan xalqının özünü tanıması və yenidən öz ölkəsini qurma mücadiləsini gücləndirdi.
Xocalı faciəsi, yalnız Azərbaycan üçün deyil, bütün dünya üçün dərs olmalıdır. Bu faciə, müharibənin hansı dəhşətlərə yol açacağını və humanitar prinsiplərin nə qədər zəif olduğunu göstərir. Yalnız hərbi münaqişələrdə deyil, həm də təcavüzkar siyasətlərin sülhə və bərabərliyə zərbə vurduğu bir dövrün əvvəli oldu.
Beynəlxalq aləmdə, bu faciənin “soyqırım” olaraq tanınması ilə bağlı atılacaq addımlar, hər bir cəmiyyətin insanlıq və sülh dəyərlərinə necə yanaşdığını, həmçinin siyasi, hüquqi və etik məsuliyyətlərini necə anladığını da göstərir. Bu hadisə, gələcək nəsillər üçün yalnız bir tarix deyil, həm də bir əxlaqi xəbərdarlıqdır.
Xocalı faciəsinin hər bir detallı yönü ilə dərindən araşdırılması, münaqişələrin insanlıq üzərindəki mənfi təsirlərini daha yaxşı başa düşməyə imkan verir və bəşəriyyətin gələcəkdə belə dəhşətli faciələrdən qaçınması üçün vacib bir təcrübə təqdim edir.
Xocalı faciəsinin acı nəticələri və illər boyu çəkilən izlərə baxmayaraq, 2020-ci ildəki müharibə nəticəsində Azərbaycan ərazilərinin bir çoxu, o cümlədən Xocalı, təkrar azad olundu. Bu, yalnız Azərbaycan xalqı üçün bir qələbə deyil, eyni zamanda Xocalı sakinləri üçün uzun illər boyu həsr etdikləri doğma torpaqlarına geri dönmə arzusunun həyata keçməsi oldu. Xocalı şəhərinin azad edilməsi, faciənin baş verdiyi dövrün travmalarını yaşayan insanlar üçün həm də mübarizə və qələbənin simvoluna çevrildi.
Bu qayıdış, həmçinin bəşəriyyətin münaqişə və faciələrin izlərini silmə və xalqların sülh şəraitində bir arada yaşama ümidini daşımaq üçün vacib bir addım oldu. Xocalı, bu gün müharibə və qətllərdən doğan əzabların əksinə olaraq, Azərbaycanın gücünü, iradəsini və birliyini təmsil edən bir şəhər kimi yenidən qurulma yolundadır.
Beləliklə, Xocalının geri qayıtması, yalnız Azərbaycanın deyil, bütün dünyanın dərs aldığı, münaqişələrin və faciələrin öhdəsindən gəlmək, ədaləti və sülhü bərpa etmək üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Xocalı, sadəcə bir şəhər deyil, insanların yaddaşında bir əzab və mübarizənin, həmçinin gələcəkdə münaqişələrin qarşısını almaq üçün verilmiş bir dərsin rəmzi olaraq qalacaq.