Gəncə şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Elmar Vəliyevin təşəbbüsü ilə Hacıkənd qəsəbəsində açıq səma altında salınan “Nizami Gəncəvi: sələflər və xələflər” parkında ucaldılan heykəllər arasında dövrünün məşhur simalarından sayılan Əbül-Üla Gəncəvinin də abidəsi var. Əsərin müəllifi heykəltəraş Asəf Həsənovdur.
Böyük istedad sahibi Əbül-Üla Gəncəvi 1096-cı ildə Gəncədə anadan olub. Ömrünün yetkinlik çağında Şirvana köçüb. Əbül-Üla poetika, fəlsəfə, astronomiya və tibb elmləri sahələrində hərtərəfli biliklərə sahib olub. Əbül-Ülanın poeziyası akademizmi və bədii kamilliyi ilə seçilib. O, “Məliküs-şüəra”, yəni “şairlərin şahı” rütbəsinə yüksəlib. Sözü, söhbəti ilə sarayda xüsusi nüfuz qazanan ədib ətrafına qabiliyyətli cavanlar toplayaraq, Şirvan poeziya məktəbinin əsasını qoyub. Əbül-Əlanın şagirdləri içərisində bütün Şərqdə məşhur olan Xaqani Şirvani və Fələki Şirvani kimi şairlər vardı.
Əbül-Üla xüsusən, Xaqaninin taleyində böyük rol oynayıb. O, ilk olaraq, bu gəncin istedadını kəşf edir və onu Şirvanşahlar sarayına qulluğa düzəldir. Görünür, gənc şairə əvvəllər götürdüyü “Həqaiqi” təxəllüsünü “Xaqani” ilə dəyişməsini də Şirvanşahın arzusu ilə məhz o məsləhət görüb. Artıq Xaqaninin istedadı özünü türk adətincə, xaqan adlandıran I Mənuçöhr tərəfindən də qiymətləndirilirdi və şairin özünü Xaqani adlandırması həm Şirvanşaha, həm də sənətkara fəxr gətirərdi. Əbül-Əla özü bu haqda belə yazırdı: “Mən sənin təhsil almağın üçün qayğı göstərdim. Mən sənin dilini şairliyə açdım. Sənin həqiqi şair olduğunu görəndə Mən səni xaqanın (şirvanşah Mənuçöhrün) yanına gətirdim. Mən sənə Xaqani adını verdim.”
“Məliküşşüəra”ya layiq görülən bütün üstünlüklərinə baxmayaraq, sarayda Əbül-Ülanın həyatı heç də təhlükəsiz keçməyib. Onu istəməyənlər və hətta ona açıq düşmən kəsilənlər də az deyildi. Hətta ustadın sevimli şagirdi Xaqani də tezliklə onun bədxahlarından birinə çevrilir. Ustadla şagird arasında mütəmadi şer atışmaları baş verir. Bütün bunlar haqda Əbül-Üla ömrünün son dövrlərində belə yazır:
Mənə həsəd aparır hər tərəfdə min düşmən
Çuğullayır məni hər yanda min rəzil, ədna.
Mənim tək arif olanlar həsəddən olmaz iraq,
Mənim tək alim olanlar çəkir həmişə cəfa.
Əbül-Üla Gəncəvi Azərbaycan ədəbiyyatında ictimai-fəlsəfi şeirin ilk nümunələrini yaradıb. Təkcə “Andnamə” qəsidəsi onun şairlik qüdrətini, ömür boyu Gəncə ilə, gəncəlilərlə bağlılığını çox aydın göstərir:
Ürək bulud, sözüm inci, könülsə bir dərya,
Dilim bu gövhərə carçı, zamanə isə baha.
Mənəm həməsrlərdən qabaqda gedən ustad,
Mənimlə gəncəlilər fəxr edir, deyil bica.
“Şairlər şahı” kimi mötəbər ad qazanmış Əbül-Üla Gəncəvi 1159-cu ildə dünyasını dəyişib.