Dünyada hər il qalxanabənzər vəzi xəstələrinin sayı durmadan artır və xəstəlik gəncləşir. Ölkəmizdə də el arasında zob kimi tanıdığımız qalxanabənzər vəzi xəstəliyindən əziyyət çəkənlərin sayı az deyil. Vaxtında müalicə edilməsə qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri ciddi problemlərə səbəb ola bilər.
Gəncə şəhər Beynəlxalq Xəstəxanasının baş direktoru İlkin İsmayılov müsahibəsində qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinin meydana gəlmə səbəblərindən və bu problemin aradan qaldırılması yollarından danışıb.
–Qalxanabənzər vəzi nədir?
–Qalxanabənzər vəziboynunön hissədə,Adəm alması deyə adlandırılan qığırdaq çıxıntının altında yerləşir.Kəpənək şəklində olan bu vəzinçəkisi 30-40 qrama yaxındır. Çox kiçik ölcüyə malik olsa daqalxanabənzər vəzi çox önəmli funkisiyaya malikdir. Bizim hormonal sistemimizi o idarə edir.İfraz etdiyi hormonlar ilə böyümə və inkişafda təməl rolunu oynayır.
-Qalxanabənzər vəzin xəstəliyi hansı formada olur?
-Qalxanabənzər vəzin hazırladığı hormonun sekresiyası azalarsa, orqanizmin iş qüvvəsi azalar, artıq sekresiya olunarsa artar.Qalxanabənzər vəzin xəstəlikləri özünü vəz funksiyasının artması (hipertireoz), azalması(hipotireoz) və ya dəyişməməsi (eutireoz) şəklində göstərir.Qalxanabənzərvəzinin funksiyalarının pozulması bütün orqan və sistemlərini sıradan çıxardır – ürək-damar, sinir, mədə-bağırsaq, cinsiyyət sistemlərində, dəridə, insanın xarici görünüşündə ciddi pozulmalar yaranır..
– Bu xəstəliyin geniş yayılmasının səbəbi nədir?
-Biz çox vaxt orqnizmimizdə baş verən dəyişikliklərə vaxtında reaksiya vermirik. Ancaq yaxşı olar ki, bədəndə baş verən bütün siqnallara diqqət edilsin. Orqanizmin “dirijoru” adlandırılan qalxanabənzər vəzi olduqca həssas orqandır və onun fəaliyyətinə bir çox amillər mənfi təsir edə bilər.
Xroniki stress və yorğunluq qalxanabənzər vəzini güclü yükləmələrlə işləməyə vadar edir ki, nəticədə orqanın fəaliyyəti pozula bilər. Radiasiya,siqaret çəkmək – bir çox elmi araşdırmalar göstərir ki, siqaretlərin tüstüsündə olan ziyanlı maddələr qalxanvari vəzinin hüceyrələrinə mənfi təsir edir. Mütəxəssislər sübut edir ki, siqaret çəkən insanlarda qalxanvari vəzi xəstəliklərinə tutulmaq riski bu ziyanlı vərdişi olmayanlarla müqayisədə 2 dəfə çoxdur.
Yodun orqanizmə az və ya çox miqdarda daxil olunması – qalxanabənzər vəzinin normal fəaliyyəti üçün yod olduqca vacibdir. Yod vəzinin hormonlarının istehsalında iştirak edir. Zob xəstəliyinin geniş yayılmasının əsas səbəblərindən biri də qida rasionumuzun və içdiyimiz suyun tərkibində yodun az olması ilə bağlıdır. Bu səbəbdən bu mineralın orqanizmdə az və ya əksinə çox olması qalxanvari vəzinin fəaliyyətini pozur.
– Qalxanabənzər vəzin xəstəliyinin ilkin əlamətləri hansılardır?
Hipertireoz simptomları- Hormonların artıq sekresiya olunduğu toksiki zob halı halsızlıq, əllərin əsməsi və tərləməsi, ürək döyüntüsü, əsəbilik, aqressivlik, istiyə və soyuğa dözümsüzlük, gözlərin önə çıxması, ishal, iştahın artmasına rəğmən çəkinin artmaması, səbəbsiz ağlamalar, aybaşı pozulmaları, boğulma kimi simptomlarla özünü bildirir.
Hipotireoz simptomları – Hormonların az sekresiya olunduğu vəziyyətlərdə əlamətlər bunlardır: hərəkətlərdə yavaşıma, yaddaş pozulmaları,saçlarda quruma və tökülmə, dəridə quruluq, aybaşı pozulmaları, piylənməyə meyillik, qəbizlik, özünə qapanma, depressiya, sonsuzluq. Eutireoz simptomlarında isə hormonal tarazlıq pozulmadıqda xəstələrdə estetik cəhətdən görünüşdə problem yaradan qalxanabənzər vəzidə böyümə nəzərə çarpır.
-Qalxanabənzər vəzin xəstəliyinin müalicəsi necə aparılır?
–Erkən diaqnoz çox vacibdir – Bədəninizdə baş verən sadalanmış bütün siqnallara diqqət yetirin və problemlər mövcud olan zaman mütləq qalxanabənzər vəzin müayinəsini aparmaq üçün endokrinoloqa müraciət edin.
Gərəkli analizlər – Dəqiq toplanmış anamnez, qandakı hormonların miqdarını təyin etmək və qalxanvari vəzin quruluşunu, böyüməsini, düyünləri varsa əlləmə və ulturasəs müayinəsi (USM) etmək diaqnozu qoymaq üçün kifayət edir. USM vəzin ölçülərini, həcmini və toxumasının quruluşunu dəqiqləşdirir, laborator müayinə isə qanda qalxanabənzər vəzi və hipofiz hormonlarının (TSH, T3, T4 və s.), eləcə də müvafiq anticismlərin səviyyəsini tədqiq edir. Analiz üçün qan acqarına, səhər saat 10.00-dək alınır. Bundan qabaq 20-30 dəqiqə sakit və rahat vəziyyətdə oturmaq lazımdır.Bu testlərdən sonra, ehtiyac olarsa, radioizotop skanerləşdirmə (sintiqrafiya) – qalxanabənzər vəzidə izotopun toplanma xüsusiyyətinə əsaslanan müayinə tətbiq edilir. Bu üsulla düyünün funksional xarakteri müəyyən edilir.
Düyünlü zoblarda aspirasyon incə iynə biopsiyası və xərçəng şübhəsi varsa,yaxud boyun limfa düyünlərinin vəziyyətini öyrənmək üçün kompyüter tomoqrafiya və maqnit-rezonans tomoqrafiya üsulları da tətbiq edilir. Ehtiyac olduğu hallarda autoimmun prosesləri dəqiqləşdirmək üçün qandakı antitellər də təyin edilməlidir.Qalxanabənzər vəzdə bir və ya bir neçə düyün aşkar edilərsə, həkim bu düyün toxumasının biopsiyasını (hüceyrələrin tədqiqatını) təyin edir. Bunun üçün nazik iynə ilə düyünün toxumasının kiçik hissəsi alınır və histoloci müayinə edilir (hüceyrələrin müayinəsi). Bu müayinənin məqsədlərindən biri də qalxanvari vəzdə xərçəng hüceyrələrinin erkən aşkar olunmasıdır.
Hipotireoz (qalxanvari vəz hormonlarının çatışmazlığı) ilə müşayiət olunan boğaz uru zamanı xəstəyə həmin hormon tərkibli dərman preparatları (adətən L-tiroksin) təyin edilir. Dərmanın dozası müvafiq laborator analizlərin nəticəsinə görə düzgün seçilərsə, xəstənin vəziyyəti əksər hallarda tezliklə yaxşılaşır. Müalicənin davam etmə müddətini həkim təyin edir.
Qalxanabənzər vəzin böyük ölçülü olması, boğaz urunun bədxassəli şişə çevrilmə təhlükəsi, ətraf orqanların sıxılması, medikmentoz (dərman preparatları ilə) müalicənin mümkünsüzlüyü və ya lazımi effekt verməməsi və s. hallarda cərrahi əməliyyat tətbiq edilir. Keçmişdə bu cərrahi müdaxilə zamanı boyunun ön səthində kəsik aparılır və əməliyyatdan sonra qadını heç də gözəlləşdirməyən çapıq qalırdı.Müasir dövrümüzdə isə boğaz urunun xaric edilməsi əməliyyatı endoskopik üsulla yerinə yetirilir – kiçik kəsiklərdən cərrahi alətlər və xüsusi kamera daxil edilir, cərrah görüntünü monitorda izləyərək işini başa çatdırır. Endoskopik əməliyyatlardan sonra bərpa müddəti çox qısa, çapıqlar isə çox kiçik və incə olur.
Qalxanvari vəzin xaric edilməsi əməliyyatından sonra xəstə ömrünün sonunadək həkimin təyin etdiyi qalxanvari vəz hormonlarını qəbul edir.
Son illər ölkəmizdə bütün sahələrlə yanaşı səhiyyə sahəsinin də inkişafı nəticəsində zəhərli zobun cərrahiyyəsiz müalicəsi də mövcuddur.Artıq Respublikamızda 2011-ci ildən etibarən radioaktiv yod-131 müalicəsi ABŞ-da və Avropa ölkələrində olduğu kimi yüksək standartlara uyğun olaraq çox böyük uğurla tətbiq edilir.
–Zob xəstəliyi uşaqlar arasında da rast gəlinirmi?
-Təəssüflər olsun ki, qalxanabənzər vəzin xəstəliklərinə uşaqlarda da rast gəlinir. Uşaqlarda anadangəlmə zob xəstəliyini aşkar etmək üçün yenidoğulmuşlarda topuq qanından götürülən hormon analizlərindən (TSH) istifadə edilir. Pediatrik praktikada əgər uşaqda dil böyüklüyü, səsdə kobudluq və qalınlaşma, piylənmə, boy qısalığı, boğulma hissi, cinsi inkişafda problemlər, əqli inkişafda gerilik, ödemlər kimi əlamətlərdən hansı birisə varsa, mütləq qalxanabənzər vəzin xəstəliklərini araşdırmaq lazımdır.
Vaxtında diaqnostika edilməyən və buna görə də düzgün müalicə edilməyən uşaqlarda sonralar boy qısalığı, ağıl kəmliyi (kretinizm), cinsi yetişkənlikdə problemlər kimi ağır fəsadlarla üzləşə bilərik.
Bir çox ölkələrdə doğum evlərində uşaq dünyaya gələn kimiqalxanabənzər vəzinin funksional vəziyyəti qiymətləndirilir. Cəmi bir dərmanla vəzidə olan çatışmazlığın qarşısını almaq, uşağı əqli, fiziki çatışmazlıqdan qorumaq olar. Doğum evlərində belə müayinələr aparılmasa da pediatrlar diqqətli olmalı, valideynləri zamanında bu müayinələrin aparılmasına yönəltməlidirlər.
– Qalxanvari vəzininxəstəliyindən özümüzü necə qoruyaq?
-Halsızlıq, yuxusuzluq, yorğunluq, depressiya… Qalxanvari vəzinin xəstəliyininistənilən növünün əlamətlərindən hər hansını özünüzdə müşahidə edirsinizsə, vaxt itirmədən endokrinoloqa müraciət edin. Həkimin tövsiyələrinə ciddi riayət edin, təyin edilmiş dərman preparatlarını vaxtında və düzgün qəbul edin!
Unutmayın ki, orqanizminizin kiçik “dirijoru”- qalxanvari vəzinin fəsadları müalicə oluna bilən və daim müayinə tələb edən xəstəlikdir.
Müsahibəni qələmə aldı: Hicran Məmmədova